Theo Tổng cục Thống kê, GDP 9 tháng năm 2021 của cả nước chỉ tăng 1,42% so với cùng kỳ năm trước do dịch Covid-19 ảnh hưởng nghiêm trọng tới mọi lĩnh vực của nền kinh tế, nhiều địa phương kinh tế trọng điểm phải thực hiện giãn cách xã hội kéo dài để phòng chống dịch bệnh.
Tuy nhiên, trong 9 tháng năm 2021, sản xuất công nghiệp vẫn có nhiều gam màu sáng khi giá trị tăng thêm toàn ngành công nghiệp ước tính tăng 4,45% so với cùng kỳ năm trước. Trong đó, ngành công nghiệp chế biến, chế tạo tiếp là động lực tăng trưởng của toàn nền kinh tế với tốc độ tăng 6,05%, đóng góp 1,53 điểm phần trăm vào tốc độ tăng tổng giá trị tăng thêm của toàn nền kinh tế.
Trong khi tỷ trọng của ngành công nghiệp chế biến, chế tạo trong cơ cấu các ngành công nghiệp ngày càng tăng thì tỷ trọng của ngành khai khoáng có xu hướng giảm. Trong 9 tháng năm 2021, giá trị tăng thêm của ngành khai khoáng giảm 7,17% do sản lượng khai thác dầu thô giảm 6% và khí đốt tự nhiên dạng khí giảm 17,6%.
Trao đổi với Đất Việt, chuyên gia luyện kim - GS.TSKH Phạm Phố cho rằng, sự chuyển dịch trong cơ cấu các ngành công nghiệp theo hướng tăng tỷ trọng ngành công nghiệp chế biến, chế tạo, giảm tỷ trọng ngành khai khoáng trong một vài năm gần đây chưa hẳn là dấu hiệu tích cực.
Phân tích cụ thể, vị chuyên gia cho biết, một đất nước muốn vững mạnh thì không phải chỉ dựa vào dịch vụ và chế tạo ra các sản phẩm, mà vật liệu hết sức quan trọng. Công nghiệp chế tạo muốn phát triển vẫn phải dựa vào công nghiệp khai khoáng để có nguyên liệu. Tuy nhiên, nhiều năm qua, Việt Nam rơi vào vòng luẩn quẩn khi đẩy mạnh phát triển công nghiệp chế biến, chế tạo trong khi nguyên vật liệu chủ yếu phụ thuộc vào nước ngoài.
Công nghiệp khai khoáng ngày càng giảm tỷ trọng trong cơ cấu các ngành công nghiệp. Ảnh minh họa
"Muốn trở thành quốc gia có nền công nghiệp mạnh, phát triển lâu dài và bền vững là phải đẩy mạnh khai khoáng, luyện kim và năng lượng. Nhưng bây giờ lại chạy theo xu hướng chủ yếu nhập khẩu nguyên, vật liệu rồi gia công, lắp ráp để xuất khẩu hoặc sử dụng trong nước. Cách làm ấy không tồn tại lâu dài được, nhất là khi sản xuất ở trong nước thiếu tự chủ, dễ bị tổn thương bởi những biến động chính trị-kinh tế-xã hội trên thế giới và trong khu vực", GS Phố đánh giá.
GS.TSKH Phạm Phố dẫn trường hợp Tập đoàn Hòa Phát làm ví dụ. Tập đoàn này đã rất khôn ngoan khi mua mỏ quặng sắt của Úc để có nguồn cung lâu dài. Bên cạnh đó, Hòa Phát cũng nghiên cứu mua mỏ than luyện cốc của Úc nhằm từng bước tự chủ nguồn nguyên liệu sản xuất quan trọng này.
Theo chuyên gia Phạm Phố, một quốc gia có sẵn nguồn nguyên liệu thì bán ai cũng mua, nhưng sản phẩm làm ra chưa chắc đã được mua vì không biết có phù hợp với khách hàng hay không, mỗi giai đoạn sản phẩm lại thay đổi về chất lượng, độ bền, kiểu dáng. Do đó, ông cho rằng, giảm tỷ trọng ngành khai khoáng chưa hẳn là điều tốt.
"Công nghiệp khai khoáng giúp tạo công ăn việc làm cho người lao động, hạn chế nhập khẩu nguyên liệu và thừa thì có thể xuất khẩu... Vậy nhưng, ngày càng nhiều người ngại vì giá trị gia tăng của công nghiệp khai khoáng thấp, trong khi nếu mua đi bán lại có thể kiếm được lợi nhuận cao hơn mà "khỏe re" cho nên đổ xô làm công nghiệp chế biến, chế tạo. Để đất nước phát triển lên tầm cao, theo tôi, vẫn phải phát triển cái nền cơ bản, dù cái nền ấy lợi nhuận thấp, chi phí cao", vị chuyên gia nhấn mạnh.
Tái khẳng định phải coi phát triển công nghiệp nặng (năng lượng, khai khoáng và luyện kim) là nền tảng, GS.TSKH Phạm Phố cũng lưu ý đến thực tế công nghiệp khai khoáng ngày càng khó khăn, đó là tình trạng chung của nhiều nước trên thế giới.
Tài nguyên ngày càng cạn kiệt, khai thác khó khăn hơn... quan trọng là cần suy nghĩ mình có đủ khả năng khai thác không, khai thác ra nguyên liệu đó có lợi ích gì? Nếu khai thác mà đem lại lợi ích cho người dân, giải quyết công ăn việc làm, giảm bớt nhập khẩu nguyên liệu và nếu không sử dụng có thể bán bớt đi để mua nguyên liệu còn thiếu thì nên làm. Thậm chí, như nhiều nước khác có vốn thì mua nguyên liệu bỏ vào các mỏ.
Như cát đen - nguyên liệu của titan, ở Việt Nam giá rất rẻ mạt, song Trung Quốc mua về đổ vào các mỏ của họ vì titan là nguyên liệu của tương lai, muốn chế tạo tàu vũ trụ, máy bay... đều phải dùng đến nguyên liệu này.
"Cho nên, đừng vì khó khăn, vì lợi nhuận thấp mà bỏ quên công nghiệp khai khoáng", GS.TSKH Phạm Phố nói.
Một thực tế khác mà vị chuyên gia cho rằng cần thẳng thắn nhìn vào, đó là công nghiệp chế biến, chế tạo ở Việt Nam dù được xem là lực kéo tăng trưởng của toàn ngành công nghiệp nhưng chủ yếu vẫn tập trung ở ngành công nghiệp thấp, ở khâu gia công, lắp ráp, có giá trị gia tăng thấp.
Xuất khẩu các ngành công nghiệp chủ đạo phụ thuộc vào nguồn nguyên liệu nhập khẩu, đặc biệt công nghiệp chế biến, chế tạo của Việt Nam còn lệ thuộc nhiều vào doanh nghiệp FDI, thiếu nền tảng để phát triển một cách độc lập.
"Coi công nghiệp chế biến, chế tạo là động lực nhưng động lực lại không bền vững chút nào. Nếu khi FDI vào Việt Nam đầu tư, chúng ta có nguyên liệu bán cho họ, chẳng hạn như silic nguyên chất để làm các con chip, có thép, có nhôm cung cấp cho họ để hạn chế nhập khẩu thì đỡ hơn rất nhiều. Đằng này chúng ta chỉ nhập nguyên liệu, gia công rồi xuất đi, giá trị gia tăng rất thấp thì không thể hài lòng. Xây dựng nền kinh tế đất nước không thể chỉ nghĩ đến lãi lời cỏn con mà phải bền vững, lâu dài", GS Phạm Phố bày tỏ quan điểm.
Nhìn rộng ra, vị chuyên gia cho rằng, không thể coi FDI là động lực tăng trưởng kinh tế bởi nó thiếu bền vững. FDI đưa vốn, công nghệ vào, giúp Việt Nam phát triển nhanh hơn, rộng hơn, nhưng nếu nền kinh tế Việt Nam không tự chủ thì khi FDI rút đi, nền kinh tế nước ta hầu như sẽ chẳng còn lại gì.
"Phải dựa vào nội lực, muốn vậy phải nuôi dưỡng doanh nghiệp trong nước, xây dựng nên những tập đoàn kinh tế tư nhân vững mạnh", GS.TSKH Phạm Phố chỉ rõ.